Бір ел- бір кітап

Мұхтар Әуезов "Абай Жолы»

Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" эпопеясында қазақ әдебиетінің классигі, ойшыл, Абай қоғам қайраткері, Қазақ әдебиетінің классигі, ақын, жазушы, драматург. Бұл қазақ тілінде жазылған алғашқы эпопея. Бас кейіпкер роман — нақты тарихи тұлға, ұлы ақын, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, ағартушы Абай Құнанбаев. Белгілі қазақ ғалымы Қ. Сәтпаев бұл шығарманы XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының өмірі мен тағдыры туралы роман ретінде сипаттады. Романда XIX ғасырдың аяғындағы көшпелі және отырықшы дала далаларының халық өмірінің, тұрмысының және өнегелерінің толық драматургиясы мен қарама-қайшылықтары көрініс тапқан, қазақ халқының еркін сүйетін жанының кеңдігі мен сұлулығы, оның жақсы арманы, оның үміті мен шайы, оның өзіндік рухани сипаты, ұлттық сипаты көрсетілген.

Ануар Әлімжанов " мұғалімнің оралуы»

"Ұстаздың оралуы" – Әбу Наср әл-Фарабидің" екінші мұғалімі " әңгімесі. Кітап 1979 жылы Мәскеуде басылып шықты. Онда автор бас кейіпкердің мәңгі жоғалған қыпшақ Отаны туралы жан-жақты, қайғылы естеліктерін сипаттайды, сондай-ақ философтың ақиқатты іздеудегі скитаниялары, сарайлар мен қарындастардағы билікпен қақтығыстары және басқа да көптеген мәселелер туралы әңгімелейді. Оның"мұғалімнің қайта оралуы" туындысы бізді ортағасырлық дәуірге көшіреді. Іс-қимыл орны-Орта Азия және Таяу Шығыс қалалары. Бұл жерде өзінің трактаттары мен утопиясын Наср әл-Фарабидің повесінің басты кейіпкері, терең ақыл және кең білімі үшін екінші мұғалім (Аристотельден кейін) жасаған. Жазушы өз батырының ой-пікірлерінен кейін, оның жан күйіндегі ең нәзік реңктерін бере отырып, көрнекті ғалым-ағартушының әсерлі бейнесін жасайды.

Мұхтар Омарханұлы Әуезов (1897 – 1961)

1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысында дүниеге келген. Советский казахский писатель, драматург и ученый. Ленин (1959) және бірінші дәрежелі Сталин сыйлығының лауреаты (1949).

Қазақ КСР ҒА академигі (1946), Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы. Оның екі томдық "Абай жолы" романы "дүниежүзілік әдебиет кітапханасына"енді.

Әуезов отбасы қазақ ақыны Абай Құнанбаевтың отбасымен туыс болды, Мұхтар Ауэздың атасы Абай шығармашылығын құрметтеп, дос болған. 1907 жылы медреседе оқып болғаннан кейін Семей қаласындағы 5-сынып қалалық орыс училищесіне Шыңғыс болысының жер шәкіртақысына түсті. 1912-1913 жылдары Мұхтар мұғалімдер семинариясының бірінші сыныбын үздік аяқтап, 1919 жылы Семей мұғалімдер семинариясында оқуды аяқтады.

Төңкерісаралық кезеңде Мұхтар Әуезов Оңтүстік Қазақстанның аштық халқына көмек көрсетумен айналысатын "Жанар" қазақ жастар ұйымының белсенді мүшесі болды. 1918 жылы Жүсіпбек Аймауытовпен бірге Семейде "Абай"журналын шығарды. 1919 жылдың 1 желтоқсанынан бастап Семейде Кеңес өкіметі орнады. 1919 жылы Мұхтар Әуезов большевиктер партиясына кіріп, кейіннен партия желісі бойынша Семей губерниялық атқару комитетінің төрағасы және Орынбор қаласында (сол кезде Қырғыз автономиялық КСР астанасы) Казцик хатшысы қызметіне дейін, сонымен қатар драматургия мен журналистикада күш сынай отырып, алға жылжыды.

1922 жылдың күзінде "партия тәртібін бұзғаны" және "ұлтшылдықтың көріністері" үшін Әуезов большевиктер партиясынан шығарылды. Ол Орынборда өз лауазымын қалдырып, Ташкенттегі Орта Азия Түркістан университетіне еркін тыңдаушы болып, "Шолпан"журналында қызмет етіп келеді.

1923 жылдың көктемінде Орынбор кадет корпусының түлегі, ірі этнограф, тарихшы және фольклоршы Әбубәкір Диваевтың ұсынысы бойынша Мұхтар Әуезов Қарқаралы уезінің Шыңғыс болысына "Дрейпер, Льюис, Спенсер жұмыстарының сақталған қолжазбаларын жинау және қабылдау үшін" атты ғылыми комиссияға және Абайдың өзіндік еңбектері — философиялық жазбалар мен өлеңдерді жинақтауға қатысты. Әуезов серіктері бұрынғы белгілі алашордшылар Халел Досмұхамедов пен Мағжан Жұмабаев болды, кейіннен бұл ынтымақтастық әуезді "Алаш-Ордаға"қатыстылығын айыптауға себеп болды.

1923 жылы қазан айында Ленинград мемлекеттік университетінің филология бөліміне түсті. 1925 жылдың күзінде қайтадан Ленинградқа барып, 1928 жылы оқуын аяқтады. Ленинград университетін бітіргеннен кейін 1928 жылдың тамыз айында Жас отбасы Ташкентке көшіп келді, мұнда ол Орта Азия университетінің аспирантурасына түсті.

1930 жылы Әуезов "алқа" Жас қазақ жазушыларының ұйымдастырылуына байланысты қамауға алынып, 2,5 жыл қамауға алынды. Еркіндікке шыға отырып, Әуезов Алматы жоғары оқу орындарында сабақ беріп, пьесалар жазуды жалғастырды. Оның досы мен ақыны Ілияс Жансүгіров Әуезовке саясатты тастап, атақты туыстың шығармашылығын зерттеуге кеңес берді. 1933 жылы Әуезов "Абай Құнанбай-ұлы толык жинақ" (латын әліпбиі) атты Абайдың алғашқы толық өлеңдер жинағын жарыққа шығарды.

1937 жылдың мамырында өткен Қазақстан Жазушылар одағының бірінші пленумына қарай Әуезов Қазақстанның әдеби аспанындағы ең жарқын фигураны болды. Бірақ ең ізгілікті: ескі еске алу бойынша оның еңбектеріне ІІХК жергілікті органдары тыйым салды, кітапханалардан алынды, оның өзі жұмыстан босатылды.

Ол Мәскеуге кетіп, жазушы Л. С. Соболевпен көп жұмыс істеді. Олар "Абай" трагедиясын, "қазақ халқының эпосы мен фольклоры" ғылыми зерттеуін жазды, "Қазақ халқының әндері"жинағын шығарды.

Соғыс басталғаннан бері Әуезов Қазақстанға оралды, КСРО Қазфан тіл, әдебиет және тарих институтында жұмыс істеді,кейін Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтында жұмыс істеді. 1942 жылы "Абай"романының алғашқы кітабын шығарды. 1945 жылы Абайдың жүз жылдық мерейтойы қарсаңында Әуезов "Абай" операсының либреттосын, "Абай әндері" көркем кинофильмінің сценарийін, Абай өмірбаянының жаңа нұсқасын және ол туралы бірнеше мақалаларды жазды. Мәскеуде бірінші "Абай" кітабы жарық көрді, оны Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттады. Келесі жылы ол филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР ҒА академигі болды. 1947 жылы қазақ тілінде "Абай" атты екінші кітап, 1948 жылы орыс тілінде екі кітап жарық көрді.

1947 жылы Қазақстан Компартиясының ОК "ҚазКСР ҒА Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы" қаулысы шықты, жазушы тыныш жұмыс істеуге мүмкіндік бермей, үнемі қудалай бастады. Бірақ бұл Мұхтар Әуезов 1948 жылы сталиндік сыйлықтың лауреаты болуға кедергі келтірмеді: бірінші дәрежелі сыйлық (100 мың рубль) "Абай" романы үшін авторға берілді, ол кейіннен "Абай жолы"эпопеясының бірінші бөлігі болады. 1952 жылы Қазақ тілінде алғашқы "Абай жолы" кітабы жарық көрді және сол жылы "ақиқат" беттерінде Ауэзовта азаматтық қырағылық жоқ деген айып тағылды. 1953 жылғы 30 қаңтардағы "Казахстанская правда" мақаласын келесі күні басып шығарды. Профессор, академик М. О. Әуезов "буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер" үшін университеттен босатылды,көп томдық "Қазақ КСР тарихы" авторларының ұжымынан шығарылды. Ол қамауға алуды болдырмау үшін Мәскеуге жасырын кетіп, екі жыл бойы ММУ КСРО халықтарының әдебиеті кафедрасында қазақ әдебиетінен дәріс оқиды.

1954 жылы Мәскеуде " Абай жолы "тетралогиясын аяқтады," шетел әдебиеті "және" Халықтар достығы "атты сирек кездесетін журналдардың құрамына кірді, Одақтар үйінің колонналық залында өткен салтанатты жиында Абайдың шығармашылығы туралы баяндама жасап, Алматыға салтанатты түрде оралды.

1955 жылы IV шақырылған ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды және әдеби делегациялар құрамында "қазақ поэзиясының антологиясы" және "Абай жолы"дилогиясының аудармашыларымен бірге жұмыс істей бастады.

Мәскеуде өткен қазақ онкүндігінің күндері (1958 жыл) қоғам назарын орыс тілінде шығарылған М. Әуезовтың екі томдық "Абай жолы" роман-эпопеясы, "қазақ поэзиясының антологиясы" және Бауыржан Момыш-ұлы мемуары "За нами Москва"болды. 1959 жылы "Абай жолы" дилогиясы үшін М. Әуезов Ленин сыйлығына ие болды, ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің V шақырылымының депутаты болып сайланды.

Кеңес жазушылар тобымен 1960 жылы АҚШ-та болды. Қайтып оралғаннан кейін "американдық әсер" очерк циклдарымен және "племя младое"жаңа романы бойынша жұмыс істеді.

1961 жылдың жазында Мәскеуге емделуге кетті. 1961 жылы 27 маусымда операция кезінде қайтыс болды. Алматыда Орталық зиратта жерленген.

"Абай жолы" Роман-эпопея Мұхтар Әуезовтың әлемдік даңқында маңызды орын алады. Бұрын жазған Әуезов шығармаларының барлығы ұлы ақын-жазушы Абай Құнанбаев туралы романды жазу үшін дайын болды деп айтуға болады. Бұл роман жазушы өмірінің мазмұнына айналды.

Роман-эпопея екі кітаптан тұрады. Олардың әрқайсысы тағы екі кітапқа бөлінеді. Эпопеяның бірінші кітабы 1942 жылы, ал екіншісі 1956 жылы жарық көрді. Жалпы, Мұхтар Әуезов қазақ халқының өмірі туралы үлкен романдар сериясын жасауды армандаған. "Абай" романы осы серияның алғашқы романы болып табылады. Романдардың әрқайсысы өзінің дербес романы бойынша, бірақ олардың әрқайсысында белгілі бір уақыт, ғасыр, халық тарихының ұлы жауһарлары жасалады.

Мұхтар Әуезовтың шығармашылық ашылуы Орта Азия әдебиетінде тұңғыш болып бүкіл халықтың жарты ғасырлық өмірін зерттеген, ХХ ғасырдың қарсаңында қазақ қоғамының патриархалдық-адамгершілік мәселелерін оқырман үшін таңғажайып көркемдік күшпен аша білді.

"Абай жолы" эпопеяы — қазақ әдебиетінің шыңы. Белгілі қазақ ғалымы Қ. Сәтпаев бұл шығарманы XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының өмірі мен тағдыры туралы роман ретінде сипаттады. Егер "Абай жолы" эпопеясының барлық кітаптары қазақ халқының жарты ғасырлық өмірін бейнелесе, онда оның әрбір кітабы Абайдың рухани-адамгершілік жетілуінің белгілі бір кезеңін бейнелейді.